Wojska I Rzeczpospolitej w XVI i XVII wieku, cz. 2

Wojska państwa polsko-litewskiego w dobie nowożytnej, to temat rzeka o którym napisano już wiele. Wciąż jednak pozostaje w nim bardzo wiele niejasności i często niezrozumiałych terminów, które dziś próbujemy rozjaśnić. Jak te wojska były zaciągane i organizowane? Kto właściwie nimi dowodził? Czym się różni autorament narodowy od cudzoziemskiego, hetman polny od wielkiego a obaj od strażnika wielkiego, skąd się wzięła jazda pancerna i dlaczego w I Rzplitej wyraz „Kozak” mógł mieć co najmniej trzy różne znaczenia? Na te inne pytania odpowiadamy w czwartym odcinku podcastu MilMag Historia. W dwóch częściach.

Ilustracja Jana Matejki, pierwszego polskiego malarza, który w swoich badaniach do dzieł stosował metodę naukową (choć nie zawsze), przedstawiający kilku różnych żołnierzy nowożytnych. Od lewej: piechur „Niemiec” (Słuchacze i Słuchaczki poprzedniej części odcinka już wiedzą, o co chodzi), trębacz, inaczej surmacz, z jakiejkolwiek (choć być może husarskiej ze względu na kolor stroju) chorągwi, towarzysz pancerny bez zbroi, husarz oraz dwóch piechurów „Polaków” lub „Węgrzynów”. Ot, mała przekrojówka, dla przypomnienia. Grafika z zasobów Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego, bibliotekacyfrowa.pl, domena publiczna.

Spis treści podcastu

00:00 – Wstęp do podcastu.
00:55 – W poprzednim odcinku…
01:55 – Żołd w porcjach, komplikacje w liczeniu wojska i co to jest (do diaska) porcja ślepa?
04:55 – Firma wojskowa w XVII wieku? Nihil novi sub sole.
05:52 – Pierwsze, stałe wojska Rzeczypospolitej – obrona potoczna i jej liczebność.
10:35 – Ktoś tym musi dowodzić: instytucja hetmana.
13:37 – Od obrony potocznej do wojska komputowego i co to jest ta „kwarta”?.
17:20 – I znów chaos: nowożytne pospolite ruszenie.
22:30 – Między hetmanem a gemajnem i między armią a chorągwią.
29:43 – Od południa do północy – cechy charakterystyczne wojskowości Rzplitej.
38:54 – Zakończenie

Galeria

No dobra, skoro podniosłem kwestię, to cokolwiek na ten temat… Trzy zdjęcia powyżej, to złoty dukat (zbiory Muzeum Narodowego w Kielcach) oraz srebrny talar (zbiory Muzeum Narodowego w Szczecinie). „Czerwony złoty” to powszechne określenie na monetę złotą o masie około 3,5 grama – taką jak dukat albo floren – w powszechnym obiegu w Rzeczypospolitej. Talar był monetą srebrną o wadze ponad 20 gramów. Kurs tych monet wobec siebie zmieniał się na przestrzeni czasu. Ówczesny (czyli wczesnonowożytny) system walutowy był naprawdę niejasny. Fot: wmuzeach.pl, domena publiczna

Dygresja: w niniejszym materiale, postanowiłem nieco spopularyzować wspaniałe dzieło polskiego oficera, malarza i badacza, jakim jest sześciotomowa seria „Żołnierz polski”, wydawana przez Wydawnictwo Ministerstwa Obrony w latach 60. XX wieku. Zapoczątkował ją i pierwsze 4 tomy przygotował pułkownik Bronisław Gembarzewski, wieloletni dyrektor Muzeum Wojska w Warszawie. Swoją drogą, pomimo śmierci autora w 1941 roku, jego praca przetrwała na rolkach mikrofilmu, które dwa lata przeczekały zakopane w Warszawie i dopiero po wojnie zostały przekazane do Muzeum Wojska Polskiego, po zmianie nazwy instytucji w 1944 roku. Praca płk. Gembarzewskiego obejmuje setki namalowanych przez niego samego tablic, przedstawiających żołnierzy polskich różnych formacji od XI do XIX wieku. Z wielką wdzięcznością za benedyktyńską pracę badacza, malutką część tych rycin prezentujemy w dzisiejszym materiale. Wierzę, że o takie właśnie wykorzystanie – choć nie koniecznie elektroniczne – chodziło autorowi badań i prac plastycznych. Dla upowszechniania wiedzy. Będziemy korzystać z tego materiału jeszcze niejednokrotnie.

Być może niektórzy ze Słuchaczy / Czytelników będą zawiedzeni, ale nie będzie tutaj – na zakończenie – widowiskowego obrazu przedstawiającego husarię. Galeria regimentarzy ze „sławnym wojennikiem” Wiśniowieckim będzie musiała wystarczyć. Większą ilość ikonografii przedstawiającej żołnierzy Rzeczypospolitej, również zostawmy sobie na materiały poświęcone poszczególnym formacjom, bo jest o czym mówić i pisać. Husaria i pancerni to wojska, które dały Rzplitej niejedno zwycięstwo i zostały dobrze zapamiętane. Natomiast jazda lekka ewoluowała pomimo okresu kompletnej degrengolady w XVIII stuleciu i dała początek kolejnej formacji kawalerii, z której jesteśmy narodowo dumni: ułanom. Na razie zaś na dzisiaj koniec, dziękujemy za uwagę i do usłyszenia / przeczytania.

Bibliografia i netografia

Dróżdż P., Orsza 1514, Warszawa 2000.
Górski K., Historya jazdy polskiej, Kraków 1894.
Górski K., Historya piechoty polskiej, Kraków 1893.
Hubka M., Jazda doby Wazów. Organizacja, uzbrojenie, taktyka, Piotrków Trybunalski 2007.
Hundert Z., Listy przypowiednie dla Marcina Zamoyskiego (…) na chorągwie jazdy (…) w wojsku koronnym, „Res Historica” 43, 2017.
Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Tom 1, Lwów-Warszawa-Kraków 1923.
Kościelniak K., Kadra oficerska w wojsku koronnym w latach 1576-1648. Studia nad zawodem wojskowym, Toruń 2011.
Kukiel M., Zarys historji wojskowości w Polsce, Kraków 1929.
Łopatecki K., Artykuły wojskowe autoramentu cudzoziemskiego Władysława IV – okoliczności powstania i ich charakterystyka, „Zeszyty Prawnicze UKSW” 11.2 (2011).
Łopatecki K., Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku), Białystok 2013.
Łoziński W., Prawem i lewem. Obyczaje na Rusi Czerwonej w pierwszej połowie XVII wieku, Lwów 1904.
Organizacja armii w nowożytnej Europie: struktura – urzędy – prawo – finanse, red. K. Łopatecki, Zabrze 2011.
Plewczyński ., Żołnierz jazdy obrony potocznej za czasów Zygmunta Augusta. Studia nad zawodem wojskowym w XVI w., Warszawa 1985.
Spieralski Z., Polska sztuka wojenna w latach 1563-1647, Warszawa 1961
Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, red. J. Sikorski, T.1-2, Warszawa 1965-66.
kadrinazi.blogspot.com – bardzo dobry blog prowadzony przez historyka wojskowości

Defence & Space

Shooting

Obrona Cywilna

Adventure