Posiadanie broni w PRL (1945-1989)

Tak długie obowiązywanie aktu Prezydenta Ignacego Mościckiego, nawet pomimo diametralnej zmiany warunków społeczno-politycznych w Polsce, tłumaczone jest przez komentatorów tym, że był to akt nowoczesny, kompleksowo normujący omawianą problematykę.

Nie obyło się jednak bez zmian. Już miesiąc po zakończeniu II wojny światowej Minister Bezpieczeństwa Wewnętrznego Stanisław Radkiewicz wydał zarządzenie z 14 czerwca 1945 w sprawie zezwolenia na posiadanie broni (Monitor Polski z 1945, nr 10, poz. 39), zgodnie z którym wszystkie dotychczasowe zezwolenia traciły moc z dniem 15 lipca 1945. W tym terminie wszyscy posiadacze powinni uzyskać nowe zezwolenia, udzielane przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) oraz Wojewódzkie i Okręgowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego (UBP). Do podania należało dołączyć m.in. zaświadczenie o niezbędności posiadania broni, wydane przez najwyższego w województwie zwierzchnika działu administracji państwowej, w której ów petent pracował. Ci, którzy nie otrzymali nowego zezwolenia zobowiązani byli w ww. terminie do złożenia broni, amunicji i starego zezwolenia, a za posiadanie broni bez zezwolenia groziła kara więzienia lub kara śmierci (art. 4 ust. 1 lit. a dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 30 października 1944 o ochronie Państwa).

13 grudnia 1946 Minister Bezpieczeństwa Publicznego wydał zarządzenie o pozwoleniach na broń palną, które weszło w życie 4 stycznia 1947 (Monitor Polski z 1947, nr 2, poz. 4). W zarządzeniu istotnie skrócono termin ważności pozwoleń (pkt 12) – do trzech miesięcy, a w odniesieniu do broni myśliwskiej i sportowej – do sześciu miesięcy (w rozporządzeniu z 1932 okres ważności wynosił co do zasady 3 lata).
Co więcej, pozwolenie mogło być w każdej chwili cofnięte, a samo zarządzenie nie precyzuje żadnych przesłanek ku temu – pełna uznaniowość władzy publicznej. Zainteresowany co prawda mógł się odwołać do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (także w sytuacji nieprzedłużenia pozwolenia), jednak biorąc pod uwagę omawiany okres naszej historii – trudno uznać tę możliwość za znaczącą szansę.
Natomiast winni posiadania broni bez pozwolenia byli pociągani do odpowiedzialności karnej zagrożonej karą więzienia na czas nie krótszy od lat 5 lub dożywotnio albo karą śmierci (art. 4 § 1 dekretu z 13 czerwca 1946 o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa – wydanego z mocą ustawy przez Radę Ministrów, a zatwierdzonego przez Prezydium Krajowej Rady Narodowej).
Art. 4 § 2 dekretu przewidywał także możliwość zastosowania przez sąd w przypadkach mniejszej wagi nadzwyczajnego złagodzenia kary albo nawet odstąpienia od niej. W praktyce wszelkie użycie broni palnej traktowano jako przejawy bandytyzmu niezależnie od tego, czy mowa o organizacjach opozycyjnych, czy też o zwykłych przestępcach. O bandytyzmie mówiono często także właśnie po to, by umniejszać pobudki polityczne, niepodległościowe.
Milicja Obywatelska (MO) wdrożyła szereg działań zmierzających do odzyskiwania broni (łącznie z wypłatami nagród za broń odebraną ugrupowaniom zbrojnym lub osobom bez pozwolenia), czego skutkiem był znaczny spadek ilości nielegalnie posiadanej broni. Niezmiennie jednak posiadanie broni określano mianem bandytyzmu i traktowano jako bardzo groźne przestępstwo, co skutkowało wyrobieniem w społeczeństwie niechęci do broni palnej.
Omówione wyżej zarządzenie stanowiło wyraźnie, że pozwolenie na broń obejmowało zarówno prawo posiadania jak i noszenia broni. Jednak nie na długo. Przepis ten utracił moc już cztery miesiące później – 10 kwietnia 1947, co w konsekwencji należy interpretować jako zakaz jej noszenia, chyba że co innego wynika z samego pozwolenia.

Kolejna zmiana zarządzenia nastąpiła 25 maja 1955, jednakże – co ciekawe – z mocą wsteczną od 7 grudnia 1954. Organami właściwymi w sprawach wydawania pozwoleń na nabycie, posiadanie i noszenie broni palnej stały się wojewódzkie komendy Milicji Obywatelskiej. W praktyce pozwolenie otrzymywały osoby wywodzące się z ówczesnych elit politycznych (Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 9 marca 1994, sygn. III SA 702/93).

12 lutego 1958 weszło w życie rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 16 stycznia 1958 w sprawie zmiany rozporządzenia z 23 marca 1933 o pozwoleniach na broń do użytku osobistego oraz o nabywaniu i pozbywaniu się tej broni, zgodnie z którym obowiązkiem uzyskania pozwolenia objęto także wiatrówki o kalibrze do 6 mm.

Powyższy stan prawny istniał aż do wejścia w życie przepisów wykonawczych do ustawy z 31 stycznia 1961 o broni, amunicji i materiałach wybuchowych, obowiązującej od 10 lutego 1961, która niewątpliwie była wzorowana na rozporządzeniu Prezydenta Mościckiego z 1932.
Ustawa nie zawierała definicji broni. W art. 1 ust. 1 wskazano wyraźnie, że za broń należy uważać broń palną krótką oraz broń myśliwską i sportową, jednak określenie to trudno nazwać definicją. Podobnie za amunicję uważano amunicję do broni palnej krótkiej oraz myśliwskiej i sportowej (art. 1 ust. 2). Gotowe lub obrobione istotne części broni lub amunicji uważało się za broń lub amunicję (art. 1 ust. 3), co zaczerpnięto wprost z rozporządzenia z 1932 (art. 1 ust. 3 rozporządzenia), a co znajduje zastosowanie do dzisiaj (art. 5 ust. 1 ustawy o broni i amunicji). W przeciwieństwie jednak do okresu międzywojennego, powodem takiego zapisu nie była już obawa o bezpieczeństwo przy użyciu wytwarzanej prowizorycznie broni, a chęć całkowitego zakazu dostępu obywateli do broni lub jej części.

Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z 1961 broń wolno było posiadać tylko na podstawie pozwolenia wydanego przez organy MO, a samo pozwolenie uprawniało do nabycia, posiadania i noszenia broni w tym pozwoleniu określonej. Co więcej, w art. 4 ust. 2 wyraźnie zaznaczono, że w pozwoleniu można zawrzeć zakaz noszenia broni i uprawnić tylko do jej posiadania i przechowywania w pomieszczaniach oznaczonych w pozwoleniu. Bez pozwolenia wolno było posiadać wszelkiego rodzaju broń palną wytworzoną przed rokiem 1850 (art. 4 ust. 5).

Samo pozwolenie wydawane było wtedy, gdy okoliczności faktyczne, na które powoływała się osoba ubiegająca się o pozwolenie, uzasadniały wydanie takiego pozwolenia. Co prawda w 1994 Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że decyzja ta nie była decyzją uznaniową, lecz tzw. decyzją związaną, uzależnioną od wystąpienia przesłanki pozytywnej (okoliczności faktyczne uzasadniające wydanie pozwolenia) i braku przesłanek negatywnych (art. 7 ust. 1 ustawy – małoletniość, choroba psychiczna, narkomania lub alkoholizm, brak stałego miejsca zamieszkania lub ustalonego źródła utrzymania, a także obawa o użycie broni w celach sprzecznych z interesem bezpieczeństwa państwa lub porządku publicznego), to jednak trudno uznać, że podobną interpretację stosowały organy MO w czasach Gomułki, Gierka, Kani, czy Jaruzelskiego. Tym bardziej w sytuacji, w której do uznaniowości prowadzi zarówno ww. przesłanka pozytywna (co jest, a co nie jest okolicznością uzasadniającą wydanie pozwolenia), jak i jedna z przesłanek negatywnych (obawa o użycie broni w niecnych celach).
Co ciekawe – organ wydający pozwolenie miał także możliwość sprawdzenia, czy osoba ubiegająca się o pozwolenie była zaznajomiona z przepisami dotyczącymi obchodzenia się z daną bronią (art. 5 ust. 2). Z samej ustawy natomiast wynikało, że osoby używające broni w celach sportowych i ćwiczeniach w strzeleniu nie musiały ubiegać się o pozwolenie, lecz tylko o ile chodziło o posiadanie broni w obrębie strzelnicy (art. 4 ust. 4 pkt 1).

Znamienne dla tego okresu naszej historii jest także to, że Milicja Obywatelska nie miała obowiązku uzasadniania decyzji odmawiającej wydania pozwolenia, jeżeli uznano, że wymaga tego interes bezpieczeństwa państwa lub porządek publiczny (art. 8). Również cofnięcie pozwolenia było uznaniowe. Organ MO mógł cofnąć pozwolenie w każdym czasie, jeżeli odpadły okoliczności faktyczne uzasadniające jego wydanie, a powinien cofnąć, jeżeli ujawniono, że osoba, której wydano pozwolenie, należy do jednej z kategorii osób wymienionych w art. 7 ust. 1 (czyli spełnia choć jedną przesłankę negatywną).

Ustawa wprowadzała także instytucję pozwolenia na broń na okaziciela, tj. świadectwa broni na broń wszelkiego rodzaju i kalibru. Pozwolenie to mogło być wydane urzędom, instytucjom, zakładom i przedsiębiorstwom, którym broń była niezbędnie potrzebna dla ochrony ich mienia lub bezpieczeństwa życia ich pracowników, jak również szkołom, organizacjom sportowym, przysposobienia wojskowego i innym dla celów ćwiczenia w strzelaniu (art. 14 ust. 1).

Nowością była także możliwość zarządzenia przez Ministra Spraw Wewnętrznych na całym terenie państwa lub na jego części obowiązku zdeponowania posiadanej broni lub czasowego zakazu noszenia wszelkiej broni lub niektórych jej rodzajów, jeżeli wymagał tego interes bezpieczeństwa państwa lub porządek publiczny (art. 15 ust. 1). Jak wiadomo, druga z tych możliwości istnieje również obecnie. Z możliwości zarządzenia zdeponowania broni skorzystano przy wprowadzaniu stanu wojennego (rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 12 grudnia 1981, wydane na podstawie art. 15 ust. 1 ustawy oraz art. 21 ust. 1 dekretu z 12 grudnia 1981 o stanie wojennym), wyznaczając 24-godzinny termin na zdeponowanie wszelkiego rodzaju broni palnej oraz amunicji w najbliższym posterunku Milicji.

Ustawa zawierała także szereg przepisów karnych, penalizujących bezprawne wyrabianie, posiadanie lub zbywanie wiatrówki, za co groziła kara aresztu do trzech miesięcy lub grzywna do 20 000 zł (art. 27 ust. 1). Tej samej karze podlegał ten, kto złamał zakaz noszenia broni, nie zawiadomił o zmianie miejsca zamieszkania, użyczył broń osobie nieuprawnionej, wbrew opisanemu wyżej zarządzeniu nie zdeponował broni lub złamał zakaz jej noszenia, przewoził nabitą broń publicznymi środkami przewozowymi (nomenklatura ustawowa) lub przesyłał materiały wybuchowe pocztą (art. 27 ust. 2). Bezprawne pozbywanie broni palnej lub amunicji do takiej broni albo materiałów wybuchowych lub przyrządów wybuchowych było natomiast zagrożone karą więzienia do lat trzech lub aresztu do lat trzech (art. 28 ust. 1).
Nie należy w tym miejscu zapominać, że wspomniany wyżej dekret z 1946 o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa obowiązywał jeszcze do 31 grudnia 1969, zatem teoretycznie do tego dnia istniało jeszcze niebezpieczeństwo wymierzenia kary więzienia na czas nie krótszy od lat pięciu lub dożywotnio albo kary śmierci.

Ustawa nie zawierała określenia istotnych części broni i amunicji, co stosunkowo szybko uregulowano w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych z 19 października 1961 w sprawie określenia organów Milicji Obywatelskiej właściwych do wydawania pozwoleń na broń, ustalenia wzorów pozwoleń na broń oraz określenia istotnych części broni i amunicji (Dz.U. z 1961, nr 52, poz. 289). Za istotne części broni uznano jej części będące podstawą montażową oraz następujące części i zespoły umożliwiające oddanie strzału: lufę, zamek i komorę zamkową (§ 2 ust. 1 rozporządzenia). Istotnymi częściami amunicji były: proch, spłonka, łuska oraz pociski napełnione materiałem pirotechnicznym (§ 2 ust. 2).

W połowie lat 1980. bardziej powszechne stały się miotacze gazowe, a także pistolety i rewolwery na amunicję gazową, których posiadanie nie było uregulowane w powszechnie obowiązujących przepisach prawa. 12 grudnia 1986 Minister Spraw Wewnętrznych wydał rozporządzenie w sprawie rozciągnięcia niektórych przepisów ustawy o broni, amunicji i materiałach wybuchowych na pistolety, rewolwery i inne przedmioty do miotania chemicznych środków obezwładniających oraz odstrzeliwania amunicji alarmowej i sygnałowej (Dz.U. z 1987, nr 1, poz. 6). Rozporządzenie weszło w życie 16 stycznia 1987 i od tego dnia na posiadanie tych przedmiotów należało uzyskać pozwolenie, tak jak na broń palną.

Definicje istotnych części broni nie uległy zmianie aż do 16 stycznia 1987, kiedy to weszło w życie kolejne rozporządzenie, w którym uznano za nie szkielet, lufę, zamek i komorę zamkową. Istotne części amunicji stanowiły od tej chwili scalone naboje bojowe i naboje ślepe do broni oraz pociski tych naboi wypełnione materiałem wybuchowym lub chemicznymi środkami obezwładniającymi.

Ustawa z 1961 obowiązywała aż do 20 marca 2000, kiedy to weszła w życie obowiązująca obecnie ustawa z 21 maja 1999 o broni i amunicji (Dz.U. z 1999, nr 53, poz. 549). Niezależnie od tego, stopniowe (choć bardzo powolne) rozluźnianie podejścia rządzących do broni w rękach obywateli można obserwować już od 1990. O tym jednak w kolejnym artykule.

Adam Koper jest radcą prawnym. Prowadzi kancelarię Adam Koper Kancelaria Prawna

Zdjęcia: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Bibliografia:
J. Kasprzak, W. Brywczyński, Nielegalne posiadanie broni i amunicji. Studium prawno-kryminalistyczne, Wydawnictwo Temida 2, Białystok 2013.

Artykuł został pierwotnie opublikowany w MILMAG 07/2018