Posiadanie broni w Polsce w okresie międzywojennym

Dekret z 25 stycznia 1919 o nabywaniu i posiadaniu broni i amunicji (Dziennik Praw Państwa Polskiego z 1919 r., nr 9, poz. 123) był pierwszym aktem prawnym dwudziestolecia międzywojennego dotyczącym broni. Jego wydanie po nieco ponad dwóch miesiącach od odzyskania niepodległości pozwala wysnuć wniosek, że Józef Piłsudski priorytetowo traktował ujednolicenie prawa do posiadania broni w porozbiorowej Polsce.

Dekret ten w art. 1 wprowadzał zasadę, zgodnie z którą prawo nabywania, przechowywania i używania wszelkiego rodzaju broni palnej i amunicji przysługiwało organizacjom i osobom cywilnym mającym pozwolenie odpowiedniej władzy państwowej. Zasadę tę konkretyzował – w zakresie broni myśliwskiej oraz broni palnej krótkiej dla obrony osobistej – art. 3 dekretu. Zgodnie z nim pozwolenie takie wydawał Minister Spraw Wewnętrznych lub organy przez niego upoważnione.

Co więcej, dekret unieważniał wszelkie pozwolenia udzielone niezgodnie z powyższym trybem (art. 4), a ponadto penalizował przekroczenie przepisów. Karą za posiadanie broni wojskowej lub materiałów i przedmiotów służących do użytku wojskowego (należy tu zwrócić uwagę na brak definicji) było zamknięcie w więzieniu do 1 roku lub grzywna do 5000 marek. Za posiadanie broni myśliwskiej lub krótkiej palnej groził areszt do 3 miesięcy lub grzywna do 3000 marek (art. 5). Broń i materiały wojskowe ulegały jednocześnie konfiskacie. Dochodzenie i orzekanie należało do władz administracyjnych.

29 stycznia 1919 Minister Spraw Wewnętrznych Stanisław Wojciechowski wydał rozporządzenie wykonawcze w przedmiocie posiadania broni palnej i materiałów wybuchowych (Dziennik Praw Państwa Polskiego z 1919, nr 12, poz. 133). Wszystkie osoby cywilne i organizacje społeczne dysponujące bronią palną bez właściwego pozwolenia zobowiązane zostały do jej niezwłocznego złożenia, najpóźniej do 9 lutego 1919, w powiatowym zarządzie policji komunalnej (art. 1). Do wydawania pozwoleń na posiadanie broni myśliwskiej lub palnej krótkiej dla obrony osobistej upoważniona została policja komunalna za zgodą komisarza ludowego (art. 4). Karę za przekroczenie przepisów wydawać mieli komisarze ludowi, a prawo odwołania się do Ministra Spraw Wewnętrznych obejmowało wyłącznie wysokość kary, a nie sam fakt jej nałożenia (art. 5).

Edmund Rudecki, strzelec, ładuje karabin sportowy z celownikiem przeziernikowym i grzybkiem do podtrzymywania broni.

Oba powyższe akty prawne nie zawierały żadnych przesłanek wydania pozwolenia. Ten stan obowiązywał aż do 31 maja 1920, kiedy w życie weszło kolejne rozporządzenie wykonawcze Ministra Spraw Wewnętrznych z 21 maja 1920 (Dziennik Ustaw z 1920, nr 43, poz. 266). Od tego momentu pozwolenia na posiadanie broni palnej myśliwskiej lub broni palnej krótkiej wydawały władze administracyjne I instancji (art. 1), a nie, jak wcześniej, policja komunalna. Pozwolenia na broń myśliwską były wydawane jednocześnie z pozwoleniem polowania (kartą łowiecką). Z kolei przesłanką w przypadku broni palnej krótkiej dla obrony osobistej był jedynie „wypadek koniecznej potrzeby”. Trudno to nazwać rzeczywistą przesłanką. Ów „wypadek koniecznej potrzeby” to bardzo szeroka kategoria, a uzyskanie pozwolenia zależało od uznania (widzimisię?) urzędnika.

Rozporządzeniem Rady Ministrów z 5 sierpnia 1921 w przedmiocie rozciągnięcia mocy obowiązującej dekretu z 1919 (Dziennik Ustaw z 1921, nr 71, poz. 472) objęto nim województwa: nowogródzkie, poleskie i wołyńskie oraz powiaty: grodzieński, białowieski i wołkowyski województwa białostockiego. Było to ostatnie rozporządzenie centralnego organu państwa do dekretu Naczelnika.

Traktat ryski z 1921 r. – traktat między Polską a Rosją i Ukrainą, kończący wojnę polsko-bolszewicką z lat 1919-1920, na podstawie którego m.in. ukształtowała się polska granica wschodnia.

Ogólnopolskie zawody strzeleckie i łucznicze Związku Harcerstwa Polskiego w Poznaniu. Strzelanie z pistoletu na strzelnicy przy ul. Bukowskiej

Kolejne przepisy wykonawcze wydawał Minister Spraw Wewnętrznych w formie okólników. Regulowały one między innymi wzory blankietów pozwoleń na broń (1921), posiadanie broni przez dyplomatów (1922), pozwolenia na handel bronią myśliwską (1923), nabywanie broni i amunicji przez osoby wojskowe i funkcjonariuszy policji państwowej (1924). Rozciągnięto także konieczność uzyskania pozwolenia na broń sportową kalibru 6 mm na amunicję bocznego zapłonu (1925). Tak duża liczba aktów prawnych wykonawczych do dekretu z 1919 wynikała z faktu, że były one dostosowane do systemów prawnych obowiązujących w regionach po poszczególnych zaborach i nie wszystkie te obowiązywały na terenie całego kraju3. Co więcej, dekret z 1919 liczył raptem 7 artykułów, a rozporządzenia wykonawcze były jeszcze krótsze – wymagały więc rozwinięcia.

1 stycznia 1933 weszło w życie rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1932 – Prawo o broni, amunicji i materjałach wybuchowych (pisownia oryginalna). W ten sposób dobiegło końca ujednolicanie prawa dotyczącego broni palnej w porozbiorowej II RP. Dokument Ignacego Mościckiego był rozporządzeniem z mocą ustawy (Dz. U. z 1932, nr 94, poz. 807), wydanym zgodnie z Konstytucją RP z 17 marca 1921, zwaną Konstytucją marcową, zmienioną następnie ustawą z 2 sierpnia 1926 (tzw. nowelą sierpniową).

Uwagę zwraca przede wszystkim zawarty w art. 1 słowniczek. Zdefiniowano tam bardzo szeroko broń, określając tak każde narzędzie przeznaczone do zadawania bezpośrednio lub pośrednio urazów cielesnych (art. 1 ust. 1). Jednakże, co ciekawe, rozporządzenie nie obejmowało broni białej (art. 3). Za amunicję uznano gotowe naboje i pociski do broni palnej oraz pociski wybuchowe wszelkiego rodzaju (art. 1 ust. 2). Po raz pierwszy również użyto jakże kontrowersyjnego określenia „istotne części broni”, powtarzanego w wielu kolejnych aktach prawnych, łącznie z obowiązującą obecnie ustawą. Konkretnie: wskazano, że gotowe lub obrobione istotne części broni lub amunicji uważane są za broń lub amunicję. Jednocześnie nie zdefiniowano tych części, odsyłając w tym zakresie do rozporządzenia wykonawczego (art. 1 ust. 3).

„Istotnych części broni” dotyczy również art. 14 rozporządzenia. Zgodnie z nim wolno było puszczać w obieg tylko broń „zaopatrzoną w firmę lub znak towarowy”, numer bieżący broni oraz – w przypadku broni palnej – w znaki próbne co do jej wytrzymałości i bezpieczeństwa w użyciu. Obostrzenia te spowodowane były faktem istnienia wielu nielegalnych zakładów i warsztatów wytwarzających broń niskiej jakości, powodującej częste wypadki. Oczywiście brano pod uwagę także problem niekontrolowanego pojawiania się broni w świecie przestępczym, jednak to właśnie względy bezpieczeństwa były podstawową ideą takich zapisów.

W rozporządzeniu utrzymano zasadę, że broń można nabywać, posiadać lub nosić w celach osobistych tylko na zasadzie pozwolenia władzy (art. 18 ust. 1). Skądinąd, w dokumencie (w art. 44 ust 1) zaznaczone też, że rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych określi przepisy, jakim winno odpowiadać pod względem bezpieczeństwa urządzenie i prowadzenie strzelnic, przeznaczonych do ćwiczeń w strzelaniu z broni palnej, oraz ustali sposób przechowywania, używania i postępowania z bronią w takich strzelnicach. Brzmi to znajomo?

W rozporządzeniu wykonawczym Ministra Spraw Wewnętrznych z 23 marca 1933 o pozwoleniach na broń do użytku osobistego oraz nabywaniu i pozbywaniu się tej broni (Dz. U. z 1933 r., nr 22, poz. 179) wskazano kilka wyjątków niewymagających pozwolenia. Była to wszelkiego rodzaju broń palna wytworzona przed rokiem 1850, wiatrówki kalibru najwyżej 6 mm, aparaty automatyczne służące wyłącznie do zabezpieczenia dostępu do budynków lub poszczególnych pomieszczeń przed wtargnięciem osób niepowołanych oraz aparaty służące wyłącznie do uboju koni i bydląt rzeźnych (§ 23 rozporządzenia wykonawczego).

W art. 19 ust. 1 rozporządzenia uregulowano, że pozwolenia wydają według swobodnego uznania powiatowe władze administracji ogólnej, przyznając je osobom, co do których nie ma żadnych obaw, że użyją broni w celach sprzecznych z interesem Państwa albo bezpieczeństwem, spokojem lub porządkiem publicznym. Ta wyraźna, w pełni swobodna uznaniowość organów wydających pozwolenia ograniczona była tylko przesłankami negatywnymi. Pozwolenie nie mogło być wydane osobom nieletnim do lat 17 (choć na prośbę rodziców lub opiekunów można było wydać pozwolenie na broń dla celów sportowych lub łowieckich nieletnim powyżej lat 14), chorym umysłowo, nałogowym pijącym lub narkomanom, włóczęgom oraz osobom dwukrotnie ukaranym za przekroczenie tego samego przepisu rozporządzenia co do nabywania, posiadania i noszenia broni, o ile od ostatniego ukarania nie upłynęły 3 lata (art. 20). Co najistotniejsze – choć mieliśmy do czynienia z pełną uznaniowością wydawania pozwoleń – rozporządzenie nie zawierało żadnych ograniczeń określających cel (potrzebę) posiadania broni.

Przewidziano trzy rodzaje pozwoleń (art. 22 rozporządzenia oraz § 1-4 rozporządzenia wykonawczego):
1) na prawo posiadania broni – uprawniające do posiadania wymienionej w tym pozwoleniu broni w obrębie mieszkania lub innego oznaczonego lokalu,
2) na prawo posiadania i noszenia broni – uprawniające do posiadania i noszenia broni wszędzie, gdzie nie jest to zabronione prawem (zaznaczono przy tym, że wolno ją przewozić publicznymi środkami przewozowemi tylko w stanie nienabitym),
3) na prawo posiadania zbioru broni w celach muzealnych, naukowych lub pamiątkowych – uprawniające wyłącznie do posiadania i przechowywania broni w oznaczonych w pozwoleniu pomieszczeniach.

Pozwolenia „prywatne” wydawano z terminem ważności nieprzekraczającym 3 lat, z możliwością jego przedłużania na kolejne, maksymalnie trzyletnie okresy. Natomiast pozwolenie dotyczące zbioru broni mogły być wydane do odwołania (§ 7 rozporządzenia wykonawczego).

Cofnięcie pozwolenia możliwe było w każdym czasie, jeśli tylko powiatowa władza administracji ogólnej uznałaby to za wskazane ze względu na interes Państwa albo bezpieczeństwo, spokój lub porządek publiczny. Było natomiast obowiązkowe, jeśli ujawniono, że posiadacz pozwolenia należy do jednej z kategorii osób wskazanych w art. 20 (czyli jeśli zaistniałyby wyżej wymienione przesłanki negatywne). Co ciekawe, gdyby zwłoka władzy powiatowej groziła niebezpieczeństwem, każda inna władza administracji ogólnej mogła tymczasowo odebrać pozwolenie na broń, zawiadamiając o tym władzę powiatową, która następnie obowiązana była wydać właściwą decyzję (art. 24 ust. 1 i 2).

„Istotne części broni i amunicji” okreslono dopiero rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z 26 kwietnia 1939 (Dz. U. z 1939 r., nr 41, poz. 273) wydanym w porozumieniu z Ministrami Spraw Wojskowych oraz Przemysłu i Handlu o istotnych częściach broni palnej i amunicji.

Za istotne części broni palnej uznano lufę oraz części broni, które zamykają tył lufy podczas strzału lub stanowią jej przedłużenie (na przykład trzon zamkowy, bęben w rewolwerze). Istotnymi częściami amunicji były pocisk i łuska.

Rozporządzenie Prezydenta z 1932, jako akt kompleksowo regulujący kwestie dostępu do broni palnej, obowiązywało – pomimo zmieniających się warunków społeczno-politycznych – przez niemal 30 lat, aż do 1961, kiedy weszła w życie ustawa z 31 stycznia 1961 o broni, amunicji i materiałach wybuchowych (Dz. U. z 1961 r., nr 6, poz. 43).

Podsumowując, analiza przepisów obowiązujących w okresie II RP pozwala zauważyć, że organy administracji publicznej dysponowały niemal pełną swobodą wydawania pozwoleń na broń. Niestety trudno dotrzeć do danych statystycznych dotyczących pozwoleń wydanych w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Rodzą się zatem kolejne pytania. Ilu Polaków miało broń? Czy władza nadużywała tej swobody na niekorzyść obywateli? Czy pomocne lub wręcz niezbędne były znajomości?

A wreszcie – czy prawdziwe jest twierdzenie, że broń została Polakom odebrana dopiero przez komunistów w okresie Polski Ludowej?

Adam Koper jest radcą prawnym. Prowadzi kancelarię KOPER Kancelaria Prawna.

Zdjęcia: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Bibliografia:

J. Kasprzak, W. Brywczyński, Nielegalne posiadanie bronii amunicji. Studium prawo-kryminalistyczne, Białystok 2013
J. Wójcikiewicz, Posiadanie broni palnej przez obywateli. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa – Kraków 1999

Artykuł pierwotnie opublikowany w MILMAG nr 02/2018